بسم الله الرحمن الرحیم

نماز استسقاء یا طلب باران

وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ (هود / 52)
فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا * يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا * وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا ( نوح –  12- 10 )
وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا (هود / 3)
وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ (هود / 90)
هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ (هود / 61)
از مجموع آیه های فوق، این گونه استفاده می شود که توبه و نیز ذکر استغفار سبب جلب نظر پروردگار و نزول برکت های الهی است.
از پیامبر (ص) نقل است که فرمودند : « مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَةٍ فَلْيَحْمَدِ اللَّهَ، وَمَنِ اسْتَبْطَأَ الرِّزْقَ فَلْيَسْتَغْفِرِ اللَّهَ، وَمَنْ حَزَّبَهُ أَمْرٌ، فَلْيَقُلْ لا حول و لا قوة الا بالله»( تفسیر نور الثقلین ، 5/424 ).
[ کسی که خداوند نعمتی به او بخشیده است، شکر خدا بجا آورد و کسی که روزی اش به تأخیر افتاده، استغفار نماید و کسی که بر حادثه ای غمگین گردیده، بگوید  لا حول و لا قوه الا بالله]
در نهج البلاغه می خوانیم:
َ قَدْ جَعَلَ‏ اللَّهُ‏ سُبْحَانَهُ‏ الِاسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزْقِ وَ رَحْمَةِ الْخَلْق ( خطبه 143)
[خداوند سبحان استغفار را سبب فزونی روزی و رحمت خلق قرار داده است.]
در ذیل آیه های دهم تا دوازدهم سوره نوح روایتی آمده است که گویای اهمیّت استغفار برای رفع و دفع نقمت ها و گرفتاری هاست.
روی الرَّبِيعِ بْنِ‏ صَبِيحٍ‏ أَنَّ رَجُلًا أَتَى الْحَسَنَ ع فَشَكَا إِلَيْهِ‏ الْجُدُوبَة(خشکسالی) َ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ وَ أَتَاهُ آخَرُ فَشَكَا إِلَيْهِ الْفَقْرَ فَقَالَ لَهُ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ وَ أَتَاهُ آخَرُ فَقَالَ لَهُ ادْعُ اللَّهَ أَنْ يَرْزُقَنِي ابْناً فَقَالَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ فَقُلْنَا لَهُ أَتَاكَ رِجَالٌ يَشْكُونَ أَبْوَاباً وَ يَسْأَلُونَ أَنْوَاعاً فَأَمَرْتَهُمْ كُلَّهُمْ بِالاسْتِغْفَارِ فَقَالَ مَا قُلْتُ ذَلِكَ مِنْ ذَاتِ نَفْسِي إِنَّمَا اعْتَبَرْتُ فِيهِ قَوْلَ اللَّهِ‏ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً الْآيَاتِ (وسائل الشيعة؛ ج‏7؛ ص178 – مجمع البیان، 10/ 543)

یکی از وظایف بندگان، دعا و تضرّع در درگاه الهی و کمک خواستن از او در سرّاء و ضرّاء است ؛ گرچه گاهی به خاطر مصلحت هایی ، دعا مستجاب نمی شود.
خداوند فرموده است: «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (غافر / 60) و «واسئلوا الله من فضله إن الله كان بكل شيء عليما» (نساء / 32)
اصولا مشیّت الهی این است که خداوند بسیاری از امور را بدون دعا و درخواست نمی دهد .
« قُلْ مَا يَعْبَؤُاْ بِكمُ ْ رَبىّ ِ لَوْ لَا دُعَاؤُكُمْ » ( فرقان / 77 )

تا نگرید طفل، کی نوشد لبن؟              تا نگرید ابر، کی خندد چمن؟
تا نگرید کودک حلوا فروش                 بحر رحمت در نمی‌آید به جوش
آیه های مناسب برای مجالس طلب باران
وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا ( جن / 16 )
وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ ( مائده / 66 )
وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ (نحل / 112)
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ (اعراف / 96)
وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ (شوری / 28)
الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (بقره / 22)

 

سابقه نماز و دعای باران قبل از اسلام

1- حرکت سلیمان بن داوود برای دعای باران :
ٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ سُلَيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ ع خَرَجَ ذَاتَ يَوْمٍ مَعَ أَصْحَابِهِ لِيَسْتَسْقِيَ فَوَجَدَ نَمْلَةً قَدْ رَفَعَتْ قَائِمَةً مِنْ قَوَائِمِهَا إِلَى السَّمَاءِ وَ هِيَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِكَ لَا غِنَى بِنَا عَنْ رِزْقِكَ فَلَا تُهْلِكْنَا بِذُنُوبِ بَنِي آدَمَ فَقَالَ سُلَيْمَانُ ع لِأَصْحَابِهِ ارْجِعُوا فَقَدْ سُقِيتُمْ بِغَيْرِكُم‏ ( من لا یحضره الفقیه ، 1/ 524 روایت 1490 )
2- دعای باران فرعون :
وَ قَالَ الصَّادِقُ ع‏ جَاءَ أَصْحَابُ فِرْعَوْنَ إِلَى فِرْعَوْنَ فَقَالُوا لَهُ غَارَ مَاءُ النِّيلِ وَ فِيهِ هَلَاكُنَا فَقَالَ انْصَرِفُوا الْيَوْمَ فَلَمَّا كَانَ مِنَ اللَّيْلِ تَوَسَّطَ النِّيلَ وَ رَفَعَ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنِّي أَعْلَمُ أَنَّهُ لَا يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يَجِي‏ءَ بِالْمَاءِ إِلَّا أَنْتَ فَجِئْنَا بِهِ فَأَصْبَحَ النِّيلُ يَتَدَفَّق‏(من لا یحضره الفقیه ، 1/ 526 روایت 1499 )
اصحاب و یاران فرعون نزد او آمدند و گفتند : « آب رود نیل فرو رفته است و این مساله باعث نابودی و هلاکت ما می شود ؛ در این مورد اندیشه کن »
فرعون گفت : « امروز از این مساله بگذرید ، چاره ای خواهم اندیشید .»
شب هنگام فرعون به داخل رودخانه نیل رفت و هر دو دستش را به سوی آسمان دراز کرد و عرض کرد : « پروردگارا تو می دانی که من  - علیرغم ادّعاهایی که دارم ، در دل – معتقدم غیر از تو کسی قدرت ندارد تا آب رود نیل را به ما بازگرداند .پس رحمتت را شامل حال ما گردان و نیل را پر آب فرما.»
امام صادق (ع) می فرمایند: صبح هنگام رود نیل سرشار از آب شد » 
3- حرکت حضرت موسی (ع) برای طلب باران :
مرحوم حاجی نوری در مستدرک الوسائل ( 6/206 روایت 5 ) روایتی را از امام صادق (ع) نقل می کند که شبیه داستان جناب سلیمان است
الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي لُبِّ اللُّبَابِ‏، وَ خَرَجَ مُوسَى ع بِالنَّاسِ لِلِاسْتِسْقَاءِ فَرَأَى نَمْلَةً مُسْتَلْقِيَةً تَقُولُ اللَّهُمَّ اسْقِنَا وَ لَا تَأْخُذْنَا بِذُنُوبِ بَنِي آدَمَ فَقَالَ انْصَرِفُوا فَقَدِ اسْتُسْقِيَ لَكُمْ وَ جَاءَ الْمَطَرُ.  (مستدرک الوسائل، 6/206 روایت6754 )
4- دعای باران جناب عبدالمطلب  ( الغدیر ، 7/346 )
5- دعای باران جناب ابوطالب ( الغدیر ، 7/345 و 346 ) و مستدرک الوسائل ، 6/207 روایت 6756)

نمونه هایی از دعا و نماز باران توّسط پیامبر (ص) و امامان معصوم (علیهم السلام )
1- نماز باران پیامبر گرامی اسلام (ص) :
بنگرید: جواهر الکلام 12/136
نماز باران پیامبر(ص)، در کتاب های حدیثی اهل سنّت نیز آمده است. بنگرید: سنن بیهقی ، 3/347-349 .
2- دعای باران پیامبر اکرم(ص):
صاحب جواهر(ره) چند نمونه از دعاهای پیامبر (ص) برای نزول باران که توسط آن حضرت برای مردم خوانده شده است را نقل فرموده است . بنگرید : جواهر الکلام ، 12/133 و 134 .
گفتنی است حضرات معصومین(ع) در پاره ای ار موارد برای طلب باران ، اقدام به اقامه نماز باران می فرمودند و گاهی مردم را برای دعای باران فرا می خواندند .
3- نماز و دعای باران توسط امیر المؤمنین(ع):
به نظر می رسد که امام (ع) در زمانی که در کوفه بودند ، در یکی از خشکسالی ها مردم را به خارج شهر برای مراسم « نماز باران » دعوت فرمودند و به همین مناسبت خطبه ای را ایراد کردند که مملو از درس های توحیدی و تربیتی است . خطبه 143 نهج البلاغه و پیام امیر المومنین (ع) ف 5/583 به بعد .
4- دعای باران امام حسن و امام حسین (ع) در زمان امیر المؤمنین (ع) :
بنگرید : من لا یحضر الفقیه، 1/535- 538 .
5- دعای باران امام حسین (ع) برای کوفیان:
بنگرید بحار الانوار ، 44/187 .
6- دعای باران امام سجاد (ع) :
الف دعای منقول در مستدرک الوسائل که همراه با ماجرای ریبایی است . بنگرید : مستدرک الوسائل ، 6/207 روایت 7
ب : دعای نوزدهم از صحیه سجادیه ، که بسیار مناسب است در اجتماعاتی که برای باران تشکیل می شود ف خوانده شود .3.
7- چگونکی نماز باران و دستور انجام آن توسط حضرت صادق (ع):
بنگرید : وسائل الشیعه ، 5/162 روایت 2
8- نماز باران امام رضا (ع) در دوران ولایتعهدی :
بنگرید بحار الانوار، 49/180 به بعد روایت 160
9- ماجرای دعای باران در زمان امام عسکری(ع) :
بنگرید: بحار الانوار، 50/270

 

نمونه هایی از نماز باران توسط بزرگان دینی

1- نماز باران آیت الله سید محمد تقی خوانساری(ره) در سال 1363 ق :
بنگرید: اثار الحجه، ص 146 -  147 و تحقیقی پیرامون نماز باران ، ص 42 به بعد .
2- نماز باران آیت الله مکارم شیرازی در سال 1375 ش :
بنگرید: تحقیقی پیرامون نماز باران، ص 44 به بعد.
3- نماز باران آیت الله حاج سسید محمد مدرسی(ره) در سال 1339 ش 
بنگرید: نسل نور، ص 107

 

انواع استسقاء

براساس گفته شهید ثانی (ره) استسقاء یا «طلب اب از خداوند » بر سه نوع است:
1- حد پایین طلب باران، فقط فقط خواندن دعای باران است. می توان این دعا را بدون نماز باران و یا هر نماز دیگری خواند: «ادناه الدعاء بلا صلاه ‌و‌ ‌لا‌ خلف صلاه»
2- حد متوسط طلب باران، خواندن دعای باران به دنبال یکی ا نمازهای واجب یا مستحب بدون آنکه نماز مورد نظر نماز باران باشد: «و‌ اوسطه الدعاء خلف الصلاه».
3- حد اعلای طلب باران، خواندن نماز باران است به شکل خاص و با آداب ویژه آن «و‌ افضله الاستسقاء بركعتين ‌و‌ خطبتين» (الروضه البهیه فی شرح اللّمعه الدمشقیّه)

 

زمان استحباب
امام خمینی(ره) درتحریر الوسیله این چنین می فرماید:  خواندن این نماز وقتی مستحب است که نهرها خشک شود و باران نبارد و آسمان از ریختن بارانش بخل بورزد بجهت شیوع گناهان و کفران نعمت های خدا و ندادن حق مردم و کم فروشی و خیانت در کیل و وزن و ظلم و نیرنگ زدن و ترک امر به معروف و نهی از منکر و ندادن زکات و حکم کردن بر خلاف آنچه خدا نازل کرده و گناهانی دیگر نظیر اینها، گناهانی که خشم و سخط پروردگار را بر می انگیزد و از آمدن باران جلوگیری به عمل می نماید همانطور که در روایات آمده است.

 

چگونگی نماز باران
امام خمینی(ره)  در تحریر الوسیله  می فرماید: و كيفيت آن نظير كيفيت نماز عيد دو ركعت است كه به جماعت برگزار مى شود و فرادى خواندنش نيز باميد اينكه مستحب باشد اشكالى ندارد.
در نماز باران بعد از حمد و سوره ركعت اول پنج بار تكبير مى گويد و بعد از هر تكبير قنوت مى گيرد و در ركعت دوم بعد از حمد وسوره چهار تكبير و بعد از هر تكبير يك قنوت انجام مى دهد و در قنوت هاى نماز باران هر دعائى كه بخواند كافى است البته بهتر آن است كه قنوت‌ها مشتمل بر طلب باران باشد از خداى رحمان و عطوف طلب كند كه عطوفت و رحمتش را شامل او و مردم او بسازد و درهاى آسمان را برحمت و باران خود بگشايد و قبل از دعاء در هر قنوت نخست بر محمد صلى الله عليه وآله و آل او عليهم الصلوة و السلام درود بفرستد.
و مستحبات این نماز چند چیز است: از آن جمله است بلند خواندن قرائت و خواندن سوره های که در نماز عید مستحب است ( رکعت اول سوره اعلی و رکعت دوم سوره شمس و یا رکعت اول سورۀ شمس و رکعت دوم سورۀ غاشیه ) و دیگر آنکه مردم سه روز روزه بگیرند و بیرون رفتنشان رو سومباشد و طوری ترتیب دهند که این روز سوم ، روز دوشنبه باشد و اگر نشد، روز جمعه ، دارای شرف و فضل است.
و دیگر آنکه امام به همراه مردم با آرامش و وقار و خشوع و حالت در خواست به صحرا بیرون بروند و جای پاکیزه ای را برای نماز انتخاب کنند و بهتر است به شکلی و وضعی خارج شوند که موجب جلب رحمت الهی شود، مانند آنکه پابرهنه باشند.
و دیگر آنکه منبر را با خود به صحرا ببرند و مؤذن ها پیشاپیش امام حرکت کنند.
و دیگر آنکه با مردم، پیرمردان و پیرزنان و کودکان و چارپایان بیرون روند و میان بچه ها و مادر هایشان جدایی افکنند تا شیون و گریه زیاد کنند و سبب ریزش بسیار رحمت الهی گردد و کافران ذمی و غیر ذمی را نگذارند که با مردم به صحرا بروند.
و بهتر است نماز استسقاء به وقت نماز عید (من طلوع الشمس الی الزوال ) خوانده شود؛ اگرچه بعید نیست که وقت معیّنی نداشته باشد.
برای این نماز، اذان و اقامه نیست؛ بلکه مؤذن عوض آن ها سه مرتبه «الصلاه» می گوید.
مستحب است وقتی که امام از نماز فارغ شد، عبای خود را پشت و رو کند تا قسمت راست آن روی شانۀ چپ قرار گیرد و بر مبر رود و رو به قبله کند و یکصد مرتبه با صدای بلند «الله اکبر» گوید. سپس به مردم طرف راستش نگاه کند و صد مرتبه با صدای بلند «سبحان الله» بگوید و سپس به مردم طرف چپ نگاه کند و صد مرتبه با صدای بلند «لا اله الا الله» بگوید و سپس رو به مردم کند، صد مرتبه خدا را حمد نماید و متابعت مردم از امام در این ذکر ها حتی در بلند گفتن مانعی ندارد...
سپس امام دست ها را بلند کرده، دعا می کند و مردم دعا می کنند... و مانعی ندارد که مردم به دعاهای امام آمین بگویند. سپس امام خطبه می خواند و در تضرّع و طلب عطوفت الهی مبالغه و کوشش فراوان می نماید... .
بهتر است که در این نماز دو خطبه مثل نماز عید فطر و قربان بخواند و خطبۀ دومی را رجاءً به جا آورد.
و اگر اجابت دعای آنان به تاخیر افتاد، بیرون رفتن را تکرار کنند و هربار، مراسم را انجام می دهند... و جایز است نماز و دعا را پشت سر هم تکرار کنند و به همان سه روز، روزه اکتفا نمایند.»
از پیامبر نقل است که: «مَهْلًا عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ لَوْلَا عِبَادٌ رُكَّعٌ وَ رِجَالٌ خُشَّعٌ وَ بَهَائِمُ‏ رُتَّعٌ‏ وَ أَطْفَالٌ رُضَّعٌ لَصُبَّ عَلَيْكُمُ الْعَذَابُ صَبّا» (مجموعة ورام؛ ج‏2؛ ص221 )
از امام هشتم (ع) نقل است که در خطبه استسقاء گفته شود: «اللَّهُمَّ ارْحَمْنَا بِمَشَايِخَ رُكَّعٍ وَ صِبْيَانٍ رُضَّعٍ وَ بَهَائِمَ‏ رُتَّعٍ‏ وَ شُبَّانٍ خُضَّعٍ» (الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا عليه السلام ؛ ص154)

 

اما چرا باید از آمدن کفار جلوگیری کرد ؟
چون قرآن می فرماید : «وَمَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَالٍ»(رعد / 14)
توصیه می شود بعد از نمازهای عصر در روز جمعه، دو رکعت نماز حاجت خوانده شود و به نمازگزاران نیز این امر سفارش گردد و سپس امام جمعه و یا جماعت، دعای شریف نوزدهم صحیفۀ کاملۀ سجادیه را برای مردم بخواند.

ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده‌ایم                از بد حادثه این جا به پناه آمده‌ایم
با چنین گنج که شد خازن او روح امین               به گدایی به در خانه شاه آمده‌ایم
لنگر حلم تو ای کشتی توفیق کجاست                 که در این بحر کرم غرق گناه آمده‌ایم
آبرو می‌رود ای ابر خطاپوش ببار                    که به دیوان عمل نامه سیاه آمده‌ایم
                                                                                                (حافظ )